مقدمه

در نیمه دوم قرن بیستم، فرآیندهای جهانی شدن همراه با تحولات گسترده در سیستم های سیاسی و اقتصادی جهان منجر به تشدید حرکات سرزمینی در بین مردم و شکل گیری الگوهای جدید مهاجرت جهانی شد، به طوری که در نیم قرن گذشته تعداد کل افراد جهان که در مهاجرت بین المللی شرکت نمودند 1.2 میلیارد نفر بوده است. مهاجران 5/3 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می دهند و نزدیک به 10 درصد از تولید ناخالص داخلی را ایجاد می‌نمایند، بنابراین یکی از عوامل اصلی در اقتصاد هستند. از طرفی مهاجرت بین المللی به عنوان یکی از پدیده های جهانی بر همه جنبه های زندگی جامعه و سیاست های جهانی تأثیر خواهد گذاشت، بنابراین می توان گفت مدیریت مهاجرت بین المللی به عنوان یک چالش جهانی برای قرن 21 ام مطرح بوده است.

مهاجرت بین المللی

بر اساس آمار منتشر شده از سوی بانک جهانی، تعداد مهاجران ایرانی در هیچ سالی نزدیک به صفر نبوده و از سال های 1960 تا سال 2017 روند افزایشی در تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور قابل مشاهده است. تعداد مهاجران ایرانی خارج از کشور و سهم آن در هر هزار نفر در سال های 1960 تا 2017 (بانک جهانی-2019)

میزان مهاجرت جهانی در طول قرن حاضر رو به افزایش بوده و انتظار می رود این روند همچنان ادامه یابد. تعداد افرادی که در حال مهاجرت هستند در حال افزایش است و تخمین زده می شود که در سطح بین الملل، 175 میلیون نفر در خارج از کشور خود زندگی می کنند. طبق پیش بینی های کارشناسان سازمان ملل، جمعیت جهان تا سال 2050 به حدود 9.6 میلیارد نفر خواهد رسید که در مقایسه با سال 2014 رشد 33 درصدی خواهد داشت و بر اساس تخمین، تعداد مهاجران به سه برابر یعنی 3 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت. انتظار می رود این تعداد مهاجر، زیر فشارهای مهاجرت که توسط شکاف توسعه بین کشورهای فقیر و غنی، جنگ ها و درگیری ها ایجاد شده است افزایش یابد و با فرآیند جهانی شدن گسترده تر گردد. در نتیجه علاقه روبه رشدی از سوی دولت ها، سازمان ها، جامعه مدنی و بخش خصوصی و بسیاری دیگر از گروه ها به سمت بررسی موضوع مهاجرت به وجود آمده است. بنابراین مهاجرت در شرایط فعلی به صدر برنامه های سیاست بسیاری از کشورهای مبدأ و مقصد تبدیل شده، به طوری که در دهه گذشته شاهد افزایش تعداد کشورهایی هستیم که مهاجرت نیروی کار را تجربه نموده و تمایل روز افزون جهت تبدیل شدن به هر دو کشور مبدأ و مقصد را دارند.

مطالعات نشان می دهد که مهاجرت جنبه فزاینده ای در جهانی شدن خواهد داشت و چالش ها و فرصت های جدیدی را برای سیاست گذاران از نظر مدیریت جریان مهاجرت به وجود می آورد. در دنیای پر تحرک امروز، مهاجرت به یک موضوع پیچیده و مرتبط با سایر زمینه های کلیدی از جمله توسعه اقتصادی، اجتماعی، ملی، حقوق بشر، بهداشت عمومی، ثبات منطقه ای و همکاری های بین المللی تبدیل شده است. تجربه نشان می‌دهد که مهاجرت مزایای قابل توجهی هم برای کشورهای وارد کننده و هم برای کشورهای صادرکننده مهاجر دارد. با این حال، تأثیر بر هر دو به عنوان یک پدیده واحد، متفاوت است. مهاجرت بین المللی در صورتی که به خوبی اداره شود می‌تواند به توسعه پایدار برای کشورهای مبدأ، ترانزیت و مقصد کمک نماید و نیز مزایا و فرصت‌هایی را برای مهاجر و خانواده‌های آنها فراهم کند. این امر می‌تواند عرضه و تقاضای نیروی کار را متعادل کند، به پیشرفت و انتقال مهارت در همه سطوح کمک نماید و نیز به سیستم‌های حمایت و تقویت نوآوری و غنی‌سازی جوامع از نظر فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کمک کند.

از مزایای دیگر مهاجرت می‌توان به کاهش فشار داخلی بر بازار کار، بهبود درآمدهای افرادی که مهاجرت نمی‌کنند، حل مشکلات اقتصادی مهاجران، کسب مهارت‌های جدید مهاجران، نوآوری و کارآفرینی، دستیابی به حقوق برابر، کاهش بیکاری در کشور مبدأ، کاهش کمبود نیروی کار، یافتن فرصت‌های شغلی بهتر، بهبود کیفیت زندگی مهاجران، رشد اقتصادی منطقه، برخورداری از فرصت‌های آموزشی عالی برای کودکان، کاهش تراکم جمعیت و نیز آشنایی با فرهنگ، آداب و رسوم و زبان‌های جدید در کشور مقصد اشاره نمود.

بنابراین با وجود اینکه مهاجرت برخی مشکلات و سختی‌های خاص خود را به همراه دارد اما تأثیرات مثبت قابل‌توجهی را نیز به دنبال خواهد داشت. بدیهی است که در صورت نیاز به مهاجرت، هم برای مهاجران و هم برای کشورها، نیاز به همکاری ها و سیاست های جامع در مدیریت مهاجرت می باشد.

اقتصاد مهاجرت بین المللی

در حوزه اقتصادی، کار مهاجرین به یک ویژگی اصلی در رفع چالش‌های اقتصادی، بازار کار و بهره‌وری در اقتصاد جهانی تبدیل‌شده است. تأثیرات اقتصادی مهاجرت بسیار متفاوت است. اثرات اقتصادی مهاجرت برای هر دو کشور ارسال‌کننده و پذیرنده نیز ممکن است بسته به اینکه چه کسی در حال حرکت است و بسته به نوع هدف مهاجرت متفاوت باشد. کشورهایی که ارسال کننده مهاجر هستند، به ویژه مهاجران کاری که با عنوان مهاجران فعال بیان می شوند، ممکن است در کوتاه‌مدت سود و زیان را تجربه کنند، اما در درازمدت سود بیشتری کسب می‌نمایند. برای کشورهایی که نیروی کار ارسال می‌کنند، سود اقتصادی کوتاه‌مدت مهاجرت، در حواله‌ها پیدا می‌شود. حواله‌ها وجوهی هستند که مهاجران در خارج از کشور می‌گیرند و به کشورهای خود می‌فرستند و نسبت به سایر جریان‌های مالی پایدارتر و قابل پیش‌بینی تر هستند. در تأمین هزینه‌های معیشت خانواده، حواله‌های نقدی صرف اقلام مصرفی عمومی در جوامع محلی می‌شوند که با حمایت از مشاغل کوچک، به اقتصاد محلی کمک می‌کنند. برای کشورهای دریافت‌کننده نیز برنامه‌های مهاجرت کاری به رفع کمبود مهارت کمک می‌کند و بر رفاه عمومی می‌افزاید.

برخلاف تصور عامه مردم، مهاجرت بین المللی ناشی از عدم توسعه اقتصادی نیست، بلکه بخشی از خود فرآیند توسعه است. عامل اصلی مهاجرت، جهانی شدن اقتصاد و یکپارچه سازی بازارهای هدف در سراسر جهان است. بازارها نه تنها برای کالاها، سرمایه های مالی، اطلاعات، محصولات و خدمات، جهانی می شوند، بلکه همچنین برای سرمایه های انسانی و نیروی کار نیز جهانی می گردند. بنابراین می توان گفت مهاجران بین المللی به دنبال فرار از فقر نیستند بلکه افراد هدفمندی هستند که برای بهبود زندگی خود و سازگاری با تغییر، با استفاده از یکی از در دسترس ترین ابزارهای در اختیارشان، به صورت استراتژیک عمل می کنند.

برنامه‌ریزی برای آینده که نیازهای مهاجران و خانواده‌های آنها را در بر می‌گیرد، باعث توسعه اقتصادی فراگیر می‌گردد. ایجاد ظرفیت و اتصال جوانان به مهارت‌ها و مشاغل در هر دو کشور مبدأ و مقصد می‌تواند فرصت‌های جدیدی ایجاد ‌نماید. معرفی فناوری‌های جدید دیجیتال می‌تواند جوانان را قادر سازد به رقابت جهانی وصل شوند. این امر به آنها کمک می‌کند گزینه‌های بهتری داشته باشند و احتمال مهاجرت کاری به عنوان مهاجران غیر ماهر را به حداقل برسانند. لذا اگر مهاجرت بین المللی به خوبی مدیریت شود از نظر اجتماعی و فرهنگی ضمن کاهش خطرات و آسیب‌پذیری و حمایت از حقوق بشر به یک تجربه پربار برای جوامع تبدیل می گردد.

مدیریت مهاجرت بین المللی

مهاجرت نباید به عنوان مشکلی در نظر گرفته شود که برای رفع آن تلاش شود. بلکه از نظر کشورهای خاص در حال توسعه، مهاجرت دارای مزایایی در کل اقتصاد همچون از نظر رشد، سرمایه‌گذاری، انباشت سرمایه انسانی و کاهش فقر می‌باشد که برای به دست آوردن این مزایا، سیاست‌های مهاجرت و توسعه باید منسجم‌تر شود. لذا مهاجرت بیش از اینکه به عنوان یک چالش شناخته شود باید به عنوان یک تحول و فرصت تلقی گردد. بنابراین نقش‌آفرینان و تصمیم‌گیرندگان در این زمینه بجای اینکه به دنبال اقداماتی جهت جلوگیری و محدود کردن اثرات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مهاجرت نیروی کاری باشند، باید جهت یافتن مزایای بی‌شمار از ویژگی‌های اقتصادی مهاجرت کاری اقدام نمایند.

قدمت مهاجرت به قدمت جست و جوی غذا توسط انسان هاست، اما موضوع مدیریت مهاجرت بین المللی یک موضوع نسبتا جدیدی است، از آنجایی که تقریبا از اوایل قرن بیستم بود که دولت ها برای تنظیم جریان مهاجرت در مرزها شروع به صدور گذرنامه و ویزا نمودند.

مدیریت مهاجرت به معنای مدیریت و اجرای کلیه ی فعالیت ها است که در درجه اول توسط دولت ها در درون سیستم های ملی یا از طریق همکاری های دو جانبه یا چند جانبه صورت می گیرد به طوری که همه جنبه های مهاجرت و توجه به جریان اصلی مهاجرت را در سیاست های عمومی در بر می گیرد. این اصطلاح به رویکردهای برنامه ریزی شده برای اجرا و عملیاتی نمودن چارچوب های سیاسی، قانونی و اداری اشاره دارد که توسط نهادهای مسئول مهاجرت توسعه یافته است.

مهاجرت بین المللی پیامدهای مهمی از نظر فقر، توسعه تغییرات جمعیتی و جنسیتی، امنیت ملی و بین المللی و روابط بین دولتی دارد. مهاجرت نیروی کار یک فرآیند فراملی است و نمی تواند در انزوا قرا گیرد، لذا یک همکاری بین دولتی برای مدیریت جریان مهاجرت ضروری است. افزایش مهاجرت انفرادی، قاچاق انسان ها، افزایش فعالیت سودگرایان از جمله اثرات مدیریت غیراصولی مهاجرت بین المللی است که سبب بروز تنش در جامعه، عدم امنیت و نیز روابط نامناسب بین جوامع می گردد.

با پیشرفت مهاجرت، ضرورت بهبود ابزارهای مدیریت فرآیندهای مهاجرتی در سطح ملی و منطقه ای و به ویژه تدوین سیاست های مهاجرت بین المللی از طریق ایجاد سیستم معاملات بین المللی، توافق نامه ها و سایر ارتباطات دو جانبه و چندجانبه، دو چندان شده است. اقدامات سیاسی مورد نیاز برای مدیریت موفقیت آمیز مهاجرت بین المللی، کار سخت و مبهمی نیست، بلکه این اقدامات، سایست گذاران در کشورهای توسعه یافته را ملزم به شناسایی کشورهای در حال توسعه می کند که دارای روابط تجاری و سرمایه گذاری و پیشنیه تاریخی قوی هستند و در حال حاضر فعالیت هایی در زمینه مهاجرت بین المللی دارند و سپس همکاری های دو جانبه با سیاستمداران در آن کشورها برای اتخاذ سیاست هایی که مهاجرت بین المللی را تسهیل می کند و پتانسیل و در آمد مهاجران را توسعه می دهد.

مدیریت مهاجرت بر سه پایه اصلی “توجه به زیرساخت اداری مهاجرت”، “وجود چهار حوزه مستقل مدیریت” و ” فراحوزه ای بودن برخی از موضوعات مدیریتی” استوار است.

پایه “توجه به زیرساخت اداری مهاجرت” بر این موضوع تاکید دارد که مدیریت مهاجرت نیاز به درگیر شدن بورکراسی حرکتی دارد، لذا ترکیبی از دستگاه های سیاستگذاری، قانون گذاری و سازمان های اداری را در بر می گیرد.

در پایه دوم، چهار حوزه مستقل مدیریتی شامل “مهاجرت و توسعه”، “تسهیل تجارت”، “قانونمندی و مهاجرت”، و “مهاجرت اجباری” بیان می گردد. با وجود آنکه هر یک از این چهار حوزه دارای پارامترها، فرآیندها و ویژگی هایی هستند، اما مدیریت مهاجرت بین المللی ترکیبی از این چهار حوزه است و عدم توجه به هر یک از این چهار حوزه، دستیابی به اهداف و سیاست های این مدیریت را دچار اختلال می نماید.

 

مهاجرت و توسعه: مهاجرت علاوه بر فراهم آوردن پتانسیل گسترده برای کشورهای توسعه یافته، می تواند عاملی موثر در جهت کاهش فقر و آسیب های اقتصادی در کشورهای در حال توسعه نیز محسوب گردد. با وجود اینکه با مهاجرت افراد تحصیل کرده و به اصطلاح فرار مغزها، به کشور مبدا ضررهایی وارد می گردد، اما بازگشت آنها به کشورشان و بهره گیری از دانش و تجربیات فراگرفته حاصل از مهاجرت می تواند این ضرر را جبران نماید. بازگشت نخبگان، تبادل تخصص و ارائه مهارت های خود از طریق آموزش، انتقال تکنولوژی و سرمایه گذاری و نیز ارسال پول توسط مهاجرین به عنوان عمده ترین تامین درآمد ارزی، بر این موضع اشاره دارد که مهاجرت و توسعه ارتباطی نزدیک و به هم پیوسته دارد.

مهاجرت اجباری: مدیریت مهاجرت در بخش مهاجرت اجباری در ارتباط با افرادی است که به اجبار و اضطرار و یا هر دلیل دیگری مجبور به ترک کشور خود هستند. با توجه به اینکه پناهندگان و افرادی که مجبور به ترک وطن خود هستند موقعیتی خاصی دارند و از امکانات و حمایت کشور مقصد برخوردار نیستند، بنابراین نیازمند حمایت در سطح ملی و نیز در سطح بین المللی هستند تا به استقرار مجدد آنها در وطن منجر گردد.

تسهیل مهاجرت: تسهیل مهاجرت به امور کاریابی و استخدامی مهاجران و خانواده های آنها، ارائه اسناد، فعالیت های آموزشی از جمله آموزش زبان، امور مهاجرت نیروی کار، متخصصین، دانشجویان و دانش آموزان و نیز خدمات کنسولی اشاره دارد. سازمان بین المللی مهاجرت جهانی 1(IOM) به منظور تدوین قوانین و مقررات مهاجرت نیروی انسانی، به ارائه برنامه هایی جهت کمک به دولت و مهاجران همچون خدمات مشاوره ای، آموزشی، فرهنگی و کاریابی و بازگردان افراد می پردازد. تعداد کشورهایی که از طریق اجرای استراتژی ها و سیاست های جامع، جریان قانونی مهاجرت نیروی انسانی را تسهیل می نمایند و از حقوق مهاجرین حمایت می کنند، رو به افزایش است.

قانونمندی و مهاجرت: در حوزه قانونمندی و مهاجرت، قانون مند کردن مهاجرت مورد هدف قرار می گیرد و موضوعات صدور ویزا، ورود و اقامت، مدیریت مرزها، مبارزه با قاچاق انسان ها، کمک به بازگشت و استقرار مجدد وجود دارد. همچنین تعداد و ترکیب افراد مهاجر که از مرزهای بین المللی عبور می کنند، شرایط مجوز عبور به افراد و ممنوعیت افراد از ورود و خروج و نوع ضوابط و شرایط ورود افراد به هر کشور، در قانونمندی مهاجرت تعیین می گردد. بنابراین در قانونمندی مهاجرت، به ساماندهی مهاجرت و شفاف سازی فرایند مهاجرت هم برای مهاجران و هم برای کشور میزبان پرداخته می شود.

 

در پایه سوم، به برخی از فعالیت های مدیریتی اشاره می گردد که فراحوزه ای بوده است و به چهار حوزه مطرح شده نیز ارتباط پیدا می کنند:

جمع بندی

مدیریت موفقیت آمیز مهاجرت بین المللی می تواند به بهترین وجه و از طریق اجرای سیاست های جامع و مشارکتی که حمایت از حقوق مهاجران و کارگران را تضمین می کند، حاصل شود. در مدیریت مهاجرت باید به نقش موثر دولت ها، سازمان های دولتی و بین دولتی و نیز سازمان های ذیربط توجه ویژه ای نمود. دولت هایی که دارای بیشترین مهاجر هستند با مدیریت بهتر و فراهم آوردن امکانات مورد نیاز می توانند به خوبی مهاجرت را کنترل و مدیریت نماید.

مهاجرت پتانسیل گسترده ای را در بر می گیرد، لذا زمانی که مهاجرت به خوبی اداره گردد سبب ایجاد اشتغال، نوآوری، درآمدزایی و تبادلات فرهنگی بین کشورها می شود. علاوه بر این مدیریت خوب مهاجرت، این امکان را به مهاجران می دهد تا سطح اجتماعی و زندگی خود را بهبود بخشند. همچنین کشورهای مبدا نیز از لحاظ انتقال منابع مالی، دانش و منابع اجتماعی نیز سود خواهند برد. بنابراین می توان گفت مهاجرت این چنین نیست که به سبب آن یک کشور سود ببرد و کشور دیگر ضرر نماید و مدیریت کارآمد آن منجر به افزایش سهم سود برای هر دو کشور مبدأ و مقصد می گردد.