• نویسندگان: جمعی از استادان دانشگاه دولتی سنت پترزبورگ روسیه
• ترجمه به سرپرستی دکتر گودرز رشتیانی؛ دکتر ناهید عبدالتاجدینی
  انتشارات نگارستان اندیشه.

 

• این اثر با حمایت مرکز «روسکی میر» دانشگاه تهران منتشر شده است.
• چاپ نخست کتاب 1399 و شمارگان آن 500 نسخه است.
• کتاب در قطع وزیری با جلد سخت در 898 صفحه و به قیمت 170 هزار تومان به چاپ رسیده است.

کتاب به مینورسکی تقدیم شده و نوشته شده است:

«تقدیم به ولادیمیر مینورسکی که در گسترش جهان ایران شناسی نقشی شایسته داشت» البته این کتاب در زمینه ایران‌شناسی نیست و معلوم نیست چرا این نکته در این کتاب آمده است. دیگر اینکه مینورسکی از سال 1917 پس از انقلاب اکتبر روسیه را ترک کرد و تا پایان عمر حدود 50 سال دور از روسیه، در لندن زندگی می‌کرد.
این کتاب ارزشمند درباره تاریخ روسیه به روشی نوین توسط تعدادی از اساتید دانشگاه سنت پترزبورگ روسیه، به عنوان متن سخنرانی‌ها تألیف شده است.

ترجمه عنوان روسی کتاب به این صورت است:

«تاریخ روسیه از زمان باستان تا روزگار ما(سده 9 -21): دوره سخنرانی».

و متن عنوان به روسی:

История России с древнейших времен до наших дней (IX-XXI): Курслекций

کتاب در اصل چهل و هفت فصل داشته است که از سوی مترجمان برای موضوعی کردن محتوای فصول کتاب، آن را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند که شامل:

بخش یکم: روسیه کهن در سده‌های 9-13 میلادی
بخش دولت: دولت مسکو
بخش سوم: امپراتوری روسیه
بخش چهارم دولت شوروی
بخش پنجم: روسیه فدراتیو

هم چنین کتاب یک بخش «پیوست» دارد که از ص 778 تا 824 (جمعاً 46 صفحه) را در برمی‌گیرد که اطلاعات ارزشمند دائره‌المعارفی درباره مفاهیم و تعاریف بکار برده شده در متن کتاب را توضیح می‌دهد که البته معلوم نیست از مؤلفان است یا از مترجمان. بهر روی، کاری ارزشمند و درخور سپاس است. افزون بر آن مترجمان محترم و ویراستاران ارجمند نمایه‌ای از ص 841تا 898 (جمعاً 57 صفحه) شامل:

– اشخاص، خاندان‌ها و خدایان باستانی؛
– جای‌ها، کشورها، جنگ‌ها، قلاع و دیرها؛
– اقوام، ملل، فرقه‌ها، احزاب، گروه‌ها و طبقات؛
– معاهدات، کتاب‌ها، نشریات، اصطلاحات خاص مالی، اقتصادی، حقوقی، شرکت‌ها، کارخانه‌ها، اتحادها، مجالس و همایش‌ها و مکاتب فکری و ادبی.
بدان افزوده‌اند که کاری بسیار ارزشمند و درخور سپاس است.
در معرفی منابع مورد استفاده در تألیف کتاب، 11 صفحه اختصاص به فهرست الفبایی منابع روسی است که ارزش کتاب را افزایش داده است.
در پشت جلد کتاب آمده است:
هدف از ترجمه و انتشار کتاب حاضر، آگاهی از پیشینه شناخت عمیق تحولات تاریخی و نقاط عطف جامعه روسیه در دوازده قرن اخیر است. در میان کتاب‌های تاریخ روسیه به زبان فارسی، عناوین متنوعی به چشم می‌خورد که عمدتاً به صورت پراکنده، بخش‌هایی از تاریخ روسیه را بازگو می‌کنند. علاوه بر این، ترجمه‌های مذکور اغلب از زبان‌های غیر روسی(انگلیسی و فرانسوی) ترجمه شده‌اند و همین امر تفاوت عمده کتاب حاضر با همتایان سابق خود است. این اثر برای نخستین بار با نگاهی جامع به تاریخ روسیه، روایتی پیوسته از تاریخ این سرزمین طی قرون گذشته را ارائه می‌دهد که صرفاً مبتنی بر نوشته‌ها و پژوهش‌های روسی است. به نظر می‌رسد مجموعه حاضر بتواند بخشی از کمبودهای موجود در این زمینه را مرتفع سازد. نویسندگان این کتاب استادان دانشکده تاریخ دانشگاه دولتی سنت پترزبورگ روسیه هستند که هر یک با توجه به تخصص و علاقه پژوهشی خود، فصلی از این کتاب را نوشته‌اند. شایان ذکر است از نشر اولیه این اثر در روسیه، مدت کمی می‌گذرد لذا پژوهش حاضر با آثار قدیمی که تحت سیطره ایدئولوژی مارکسیستی و در دوران شوروی سابق نوشته شده تفاوت‌های عمده‌ای دارد».
***
یادآور می‌شود که تألیف و تدوین تاریخ یک کشور توسط صاحب‌نظران و اساتید شهروند همان کشور نمی‌تواند کاملاً بی‌طرفانه باشد و امکان دارد برخی موارد گزافه‌گویی یا کم‌گویی یا حتی حذف بخش‌هایی از رویدادهای تاریخی و دوره‌هایی خاص از رفتار دولتمردان نیز در آن وارد شده باشد.
از نظر دوره‌های تاریخی کتاب پوشش کاملی از دوره‌های تاریخی ارائه داده است که اگرچه فصل‌بندی آن به‌طور متوالی و ترتیبی در چهل و هفت فصل تنظیم شده است.
در بخشی از مقدمه مؤلفان آمده است:
«مبارزه بزرگ زندگی از همه چیز می‌گذرد. در طی تاریخ چندین سده‌ای روسیه، شخصیت ملی مردم و همه اقوام روسیه شکل گرفته، آب دیده شده و سنت‌هایی همچون تحمل و گذشت متقابل، احترام و روابط خوب همسایگان تقویت شده است . شرایط محیطی سخت، مرزهای بسیار طولانی، تهدیدات دائمی و مبارزه با مهاجمان خارجی به حفظ و بقای ملت، تقویت پایداری آن و پرورش میهن پرستی کمک کرده است»(ص 17 کتاب: مقدمه نویسندگان).
در صفحه 18 در مقدمه نویسندگان کتاب به اهمیت پرداختن به تاریخ و مطالعه آن از سوی دانشجویان و دانش آموزان تأکید شده و آمده است:
«تاریخ میهنی می‌تواند و باید نقش مهمی در «طی برنامه دولتی تصویب شده در سال 2001 در زمینه «پرورش حس میهن پرستی شهروندان فدراسیون روسیه» آموزش تاریخ را عاملی مهم در این پرورش می‌داند. متأسفانه تأثیر شرایط سیاسی بر علم تاریخ همچنان وجود دارد، البته نباید فکر کرد که در گذشته، مورخان از دستوراتی که از بالا ابلاغ می‌شده است، در امان بوده‌اند»(ص 18).
این نکته جالب توجهی است که می‌تواند برای بسیاری از ملل جهان از جمله ما ملت ایران که دارای سابقه باستانی و یکی از نخستین تمدن‌ها و امپراتوری‌های جهان بوده‌ایم، مورد توجه قرار گیرد.
در همین صفحه آمده است:
«بهترین مورخان روسیه در همه زمان‌ها فهمیده‌اند که آثار آن‌ها می‌تواند برای مردم مفید باشد. کارامزین که اثر «تاریخ دولت روسیه » را به آلکساندر اول پیشکش کرده است، این اثر را با عبارت «تاریخ مردم به تزار تعلق دارد» به پایان رسانده است، اما قبل از آن در مقدمه نوشته بود که مردم عادی باید تاریخ را بدانند و دلیل آن را هم توضیح داده است: «تاریخ، مردم را با نارسایی چیزهای معمولی قابل مشاهده، همچون یک اتفاق معمول آشتی می‌دهد؛ با وقوع مصیبت‌های عمومی، تاریخ می‌تواند با گواهی دادن به اینکه قبلاً هم اتفاقات مشابهی وجود داشته است که حتی وحشتناک‌تر هم بوده‌اند، اما حاکمیت نابود نشده است[به حفظ موجودیت ملی کمک کند]». بدون تردید و بر اساس دلایل کاملاً شفاف، آگاهی از تاریخ برای مردمان عادی نیز ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.(همانجا).

این کتاب توسط 14 نفر از دانشجویان دوره کارشناسی ارشد رشته مطالعات روسیه دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران(که برای تحصیل در این دوره ناگزیر باید مدرک تحصیلی زبان روسی[یا تسلط کامل به زبان روسی] داشته باشند) از روسی به فارسی ترجمه شده و سرپرستی و ویرایش متن و یکسان سازی مفاهیم از سوی آقای دکتر گودرز رشتیانی (استاد تاریخ دانشگاه تهران) و خانم دکتر ناهید عبدالتاجدینی(پژوهشگر، فارغ‌التحصیل دکترای زبان روسی از دانشگاه دولتی سنت پترزبورگ) را عهده دار بوده‌اند که از زحمات این دو بزرگوار قدردانی می‌شود که به چنین کار سترگی کمر همت بسته‌اند و اثری ارزشمند را برای مطالعه دانشجویان و علاقه‌مندان فراهم آورده‌اند.
رویدادهای ایران در تاریخ روسیه
ایران به عنوان کشوری در همسایگی جنوبی روسیه در دوره‌های تاریخی، تاریخ مشترکی با روسیه داشته است، در حالی که در این کتاب بخش‌هایی که مربوط به ایران و تاریخ مشترک ایران و روسیه است کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در مورد حمله روس‌ها به شیروان در سال 332 هجری و کشتار وحشیانه مسلمانان سخنی به میان نیامده است. در متن اشاره‌ای به سفرنامه ابن فضلان نشده است که در سده دهم میلادی با گذر از قلمرو ایران به ماوراءالنهر رفته و از قلمرو روس‌ها و خزران دیدار داشته است و شرح سفر و دیدار از روس‌ها و نحوه زندگی و حکومت و تشکیلات آن‌ها را به تفصیل به ثبت رسانده است، سخنی به میان نیامده است.
همچنین در زمینه حمله قزاقان دن و ولگا به سرکردگی استنکا رازین(۱۶۷۱-۱۶۳۰) به فرح آباد ساری و دیگر نقاط گیلان و طبرستان در دوره شاه سلیمان صفوی در سده 17 میلادی و کشتار مردم بی‌گناه در بازار، شرحی داده نشده است. حمله ارتش امپراتوری روسیه در سال 1722 به قلمرو ایران و اشغال داغستان، باکو، گیلان و طبرستان همزمان با فتنه افغان و اشغال اصفهان پایتخت شاه سلطان حسین صفوی و سقوط اصفهان، مواردی است که عمده یا سهواً از قلم افتاده است. دولت امپراتوری روسیه به سرکردگی پتر کبیر بجای کمک به همسایه جنوبی خود در دفع فتنه افغان، با استفاده از فرصت آشوب و بلوا در پایتخت، اقدام به اشغال نظامی سرزمین‌های حاشیه‌ای و دور از پایتخت ایران کرده است.
نبرد گوگ تپه در سال‌های 1880 بین ترکمن‌های مسلمان در دفاع از سرزمین خود و کشتار وحشیانه هزاران بی‌گناه ترکمن، مطلبی نوشته نشده است، در حالی که نویسندگان بزرگ روس این وقایع را شرح داده‌اند.
جنگ روسیه علیه ایران و اشغال قفقاز و تسخیر این منطقه نیز از نقاط تاریک تاریخ مشترک ایران با روسیه است. با اشاره‌ای به وقایع جنگ‌های قفقاز در ص 359 خطای تاریخی مرتکب شده و منطقه شمال رود ارس را «آذربایجان شمالی» نامیده‌اند. در این زمان در شمال ارس منطقه‌ای به نام «آذربایجان شمالی» وجود نداشته است. این اصطلاحی غلط است که نخستین بار در دوره شوروی و برای امکان اشغال استان‌های آذربایجان ایران و ادغام آن در بخش شمالی رود ارس بکار برده شده است. این نیت شوم توسط استالین در دوره اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به میان آمده است. در دوره تاریخ‌نگاری شوروی از این غرض ورزی و تحریف تاریخ زیاد دیده می‌شود ولی انتظار نمی‌رفت که در دوره فدراسیون روسیه آن هم در تاریخ‌نگاری سده 21 در دانشگاه سن‌پترزبورگ کاربرد داشته باشد، دوره‌ای که ایران و روسیه روابط نزدیکی با یکدیگر دارند.
ثبت اسامی خاص:
در زمینه ثبت اسامی خاص هماهنگی رعایت نشده است به‌ویژه آنکه مترجمان متعدد لازم بوده از یک رویه در ثبت اسامی بهره می‌گرفتند یا ویراستار نسبت به همسان نویسی اقدام می‌کرده که در نتیجه برخی ناهماهنگی‌ها دیده می‌شود. برای نمونه ثبت «کی یف» به صورت «کیف» و «مسکووی» به صورت «مسکوی»، «گرای خان» به صوررت«کرای خان»، «ایبک خان» به صورت «خان ایباک»، «روم» به صورت «رم»(اینجا منظور امپراتوری روم است)، تالستوی هم به صورت «تالستوی» و هم «تولستوی»، «آستراخان» و آستاراخان»، «گورباچوف» و «گورباچف»، «باریس»، به صورت «بوریس» هم آمده است. و از این قبیل که در متن زیاد دیده می‌شود.
با وجودی که متن اصلی به زبان روسی است، مترجمان پس از ترجمه اسامی به فارسی در داخل متن، در پاره‌ای موارد همان اصطلاح روسی را در زیرنویس به زبان انگلیسی نوشته‌اند، که بی مورد و غیراصولی است.
در مورد اصطلاح «خانات» این واژه به دو صورت «خانات» و در برخی جاها «خان نشین» ترجمه شده است.
سایر موارد:
در ص 707 آمده است: «بخش عظیمی از مؤسسات تنزیل یافته بود». بجای تنزیل که غیرمعمول به نظر می‌آید می‌توانست از واژه فارسی«کاهش» بهره گرفته شود.
در ص 709 آمده است: «لوله‌های حامل نفت»، که باید می‌شد «لوله‌های انتقال دهنده نفت»
در ص 721 در سخن از عملیات «طوفان صحرا» در زیرنویس آن را به انگلیسی Operation Desert Shieldترجمه کرده‌اند که درست آن بهتر بود به صورت Desert Shield Operationمی‌شد.
***
در پایان یادآور می‌شود که این کتاب با شکل و محتوای خود کتابی مرجع برای مطالعه کسانی است که می‌خواهند درباره تاریخ روسیه اطلاعاتی به دست آورند. از مترجمان جوان و استادان گرامی که سرپرستی این کار را عهده‌دار بودند بسیار سپاسگزار